De Sittardse Diftongering

Op dit kaartje is het verspreidingsgebied van de Sittardse diftongering ingetekend. Binnen het gearceerde gebied zegt men volgens Dols veier, bloum en gruin; daarbuiten zegt men in Limburg veer, bloom en greun. In het Nederlands is dat vier, bloem en groen.

De Sittardse Diftongering
In het Sittards doet zich het verschijnsel voor dat de Limburgse ee, eu en oo een tweeklank worden, nl. ei, ui en ou.
Voorbeeld: beer >beier; greun > gruin; bloom > bloum
Dit noemt men wel de Sittardse diftongering. Letterlijk betekent dit: een éénklank (zoals ee, eu, oo) wordt een tweeklank ( ei – ui – ou).

Beperkingen:
1. Door velen wordt dit gezien als typisch Sittards en geldend voor elke ee, eu, oo.
Echter: deze diftongering komt in een veel groter gebied voor dan alleen in het Sittardse. Gedacht moet onder meer worden aan het Rijnland en het gebied bij de Moezel.

2. Bovendien geldt deze eigenschap duidelijk niet bij een sleeptoon.
Het Limburgs kent namelijk zowel stoottonen als sleeptonen. Dat betekent dat eenzelfde klank op twee verschillende manieren wordt uitgesproken wat betekenisverschil tot gevolg heeft.
Men vergelijke:
sleeptoon — stoottoon
eine sjtein — twee sjtein
’t vaer (veerpont) — de vaer (de veer)
goud(goud) — goud (goed)

Als algemene regel geldt nu: lange klinkers met een sleeptoon kunnen niet diftongeren, d.w.z. ze kunnen géén tweeklank worden.

Men vergelijke: veer (vier)……veer (wij). “veer” (vier; stoottoon)) wordt veier, echter “veer”(wij; sleeptoon) blijft “veer”.
Zo ook: gebeet, beeld, kogel, homel, beurt, keure: alle met sleeptoon, dus géén diftongering.

3. Daarnaast zijn er klinkers die wel aan de algemene voorwaarde voldoen, maar toch niet diftongeren, dus géén tweeklank kunnen worden. Deze klinkers hebben taalhistorisch gezien een heel andere oorsprong.
Enkele voorbeelden: fees, heer, boon, groot, geweun, heure.

Ontstaan van de Sittardse diftongering
Algemeen wordt aangenomen dat deze diftongering ontstaan is in de 14e eeuw, hoewel het eerste schriftelijke bewijs dateert van 1571.

De toekomst
Het lijkt dat deze klankwet sterk onder druk is komen te staan. Haar toekomst????

(© F. Walraven, 2 febr. 2012)